W kontekście publikacji naukowych często spotkać się można z terminem szara literatura (ang. grey literature). Hasło to jest wykorzystywane do opisania szerokiego zakresu różnego rodzaju informacji, które powstają poza głównymi i tradycyjnymi kanałami publikacji czy dystrybucji. Warto przyjrzeć się tej tematyce z bliska, nie tylko odpowiadając, czym jest szara literatura, ale również w jaki sposób korzystać z niej mogą naukowcy w swoich badaniach.
Szara literatura – co to takiego? Definicja pojęcia
Aby lepiej zrozumieć charakterystykę omawianego pojęcia, posłużymy się jedną z najnowszych definicji szarej literatury. Dominic Farace oraz Joachim Schöpfel, autorzy wyjaśnienia hasła z 2010 roku rozbudowali istniejące do tej pory zrozumienie tej idei. Oto zaproponowana przez nich definicja:
Szara literatura oznacza różnorodne typy dokumentów tworzonych na wszystkich szczeblach rządowych, akademickich, biznesowych i przemysłowych w formatach drukowanych i elektronicznych, które są chronione prawami własności intelektualnej, o wystarczającej jakości, aby mogły być gromadzone i przechowywane w zbiorach bibliotecznych lub repozytoriach instytucjonalnych, ale nie są kontrolowane przez wydawców komercyjnych, tj. tam, gdzie publikowanie nie jest podstawową działalnością organu produkującego (tłum. Biolingual).
Jakie znaczenie dla naukowców ma szara literatura?
Literatura naukowa pozostająca w szarej strefie to fenomen wynikający z dość specyficznego podejścia świata akademickiego do wyników badań. Zwykle publikuje się badania, które są w stanie wykazać jakiś znaczący efekt. W międzyczasie wiele manuskryptów, jakie nie osiągają zamierzonych celów, nie podlega publikacji.
Trzeba jednak mieć na uwadze, że nawet tego typu artykuły naukowe mogą mieć wartość dodaną. Chodzi przede wszystkim o umożliwienie kolejnym badaczom dostępu do metod badawczych, które w danym zakresie okazały się bezskuteczne. Wówczas następni autorzy mogą dostosować swoje badania tak, aby nie powtarzać błędów i niedociągnięć swoich poprzedników.
Szara literatura wypełnia zatem lukę na naukowym rynku wydawniczym, choć oficjalne czasopisma i wydawnictwa nie chcą mieć z nią nic wspólnego. Co więcej, przedstawiciele środowiska akademickiego nie podejmują się recenzji peer review. Dlatego też naukowcy, chcąc podzielić się ze światem niezrecenzowanymi manuskryptami, muszą uciekać się do innych kanałów dystrybucji.
Przykłady szarej literatury
Zajmująca się promowaniem szarej literatury instytucja o nazwie GreyNet International udostępnia na swoich stronach wykaz dokumentów, jakie zaliczają się do grey literature. Poniżej przedstawiamy listę wybranych typów tekstów:
- Abstrakty
- Artykuły przeglądowe
- Biuletyny
- Broszury
- Dokumentacje techniczne
- Dokumenty rządowe
- Dysertacje i prace dyplomowe
- Katalogi
- Kroniki
- Materiały konferencyjne
- Opisy przypadków
- Patenty
- Recenzje
- Testy kliniczne
- Wyniki ankiet
- Wywiady
Jak widać, różnorodność szarej literatury jest naprawdę szeroka. Warto zatem zastanowić się, jakie są największe zalety, ale również wady tego typu manuskryptów.
Zalety grey literature
Szara literatura pozostaje w sferze zainteresowań wielu naukowców, gdyż może im służyć na wiele sposobów. Będąc ciekawym źródłem researchu, niepublikowane oficjalnie teksty oferują następujące potencjalne zalety:
- Dostęp do wyników badań w niszowych lub nowych obszarach badawczych, jak również wyników zerowych lub negatywnych.
- Szybsza możliwość porównania najnowszych badań, gdyż oficjalne publikacje w czasopismach podlegają czasochłonnemu procesowi recenzji i redakcji.
- Szansa na zapoznanie się z treściami pisanymi przez osoby, które nie mają aktualnie dostępu do publikacji za pośrednictwem komercyjnych wydawnictw.
Wady grey literature
Jednocześnie trzeba mieć na uwadze, iż szara literatura może być również postrzegana negatywnie przez środowisko akademickie. Dezaprobata tego typu treści wynika między innymi z następujących problemów:
- Jakość szarej literatury może być niezadowalająca lub nawet niska.
- Oficjalne publikacje naukowe przechodzą przez formalny proces wydawniczy i podlegają szczegółowej recenzji redakcyjnej. Zanim ujrzą światło dzienne, teksty te mogą podlegać eksperckim ulepszeniom i modyfikacjom. W przypadku grey literature taka sytuacja nie ma miejsca.
- Zapoznając się z materiałami szarej literatury należy samodzielnie określić ich poziom jakości, wiarygodności oraz potencjalnej stronniczości. Zachowaj ostrożność, sięgając po tego rodzaju nieoficjalne publikacje.
- Badacze powinni też oceniać trwałość danego zasobu, gdyż publikowane online treści mogą ulegać przedawnieniu. Brak formalnej archiwizacji powoduje, że teksty te często tracą na aktualności i nie spełniają swojego celu długoterminowo.
Szara literatura – gdzie znaleźć bazy danych?
Skoro wiesz już, co to jest szara literatura, pora sprawdzić, gdzie można szukać przykładów niepublikowanych oficjalnie treści akademickich. Okazuje się, że opracowanie systematycznego podejścia do wyszukiwania grey literature może być nieco bardziej skomplikowane. W przeciwieństwie do czasopism naukowych, często dostępnych w wersji elektronicznej, nieakademickie treści mogą być rozsiane po całej sieci.
Aby poprawnie zlokalizować interesujące Cię materiały, przygotuj słowa kluczowe i terminy, jakich poszukujesz. Możesz przeglądać Internet na własną rękę, lub skorzystać z niektórych baz danych szarej literatury. Należą do nich następujące portale:
- GreySource (tematyka ogólna)
- Embase (abstrakty konferencyjne)
- Grey Matters (tematy medyczne)
- Science.gov oraz WorldWideScience.org (tematyka naukowa)
- ClinicalTrials.gov (testy kliniczne)
- CORE (artykuły naukowe)
- NDLTD oraz Google Scholar (dysertacje)
- Open Grey (europejskie przykłady szarej literatury)
Warto również skorzystać z witryn internetowych organizacji, które publikują raporty na tematy, które dotyczą Twoich badań. Dla przykładu, może to być portal Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) lub Banku Światowego.
Podsumowanie – czy warto sięgać po grey literature?
Definicja szarej literatury obejmuje wszelkiego rodzaju materiały i dokumenty, które nie podlegają oficjalnym ścieżkom publikacyjnym. Są one dostępne w niekonwencjonalnych i nieformalnych kanałach dystrybucji, zaś ich wykorzystywanie może być pomocne w przypadku zbierania źródeł do pracy akademickiej. Autorzy tekstów naukowych powinni jednak podchodzić do grey literature z głową, mając na uwadze weryfikację jakości tekstów.
Bibliografia
https://hal.science/sic_00581570/
https://guides.library.cornell.edu/public-health/what-gray-literature-is
https://www.lib.sfu.ca/help/research-assistance/format-type/grey-literature
https://guides.lib.monash.edu/grey-literature/whatisgreyliterature
http://www.greynet.org/greysourceindex/documenttypes.html
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29266844/
https://paperpile.com/g/grey-literature/
https://library.leeds.ac.uk/info/1110/resource_guides/7/grey_literaturehttps://libguides.exeter.ac.uk/c.php?g=670055&p=4756572