Od kilku lat obserwujemy znaczny wzrost zainteresowania publikacjami na platformach internetowych typu open access. Niektórzy naukowcy tworzą inicjatywy, które mają na celu popularyzację właśnie takiego trybu dzielenia się wynikami badań. W 2021 roku światło dzienne ujrzała inicjatywa Plan S, którą wspiera grupa pod nazwą cOAlition S. Tym razem przyglądamy się, na czym polega zamysł projektu, a także skąd biorą się jego kontrowersje.
Plan S – co to takiego?
Inicjatywa Plan S swój początek miała już w 2018 roku, kiedy wpływowa grupa fundatorów badań przedstawiła zamiar zrewolucjonizowania publikacji naukowych. W założeniu, projekt ten dotyczyć miał badaczy, którzy otrzymali finansowanie w ramach publicznego grantu na prowadzenie swoich badań. Pomysł – nieco kontrowersyjny – zakładał wymuszenie konieczności publikacji w kanałach open access (OA).
Już sama idea spotkała się z brakiem przychylności ze strony środowiska akademickiego. Różnego rodzaju perturbacje odłożyły w czasie uruchomienie projektu, którego rozruch planowano na rok 2020. Ostatecznie, Plan S wszedł w życie w roku 2021 przy wsparciu grupy cOAlition S.
Czym jest cOAlition S?
Początki powstania cOAlition S również sięgają roku 2018. Wówczas grupa narodowych organizacji finansujących badania naukowe ogłosiła projekt mający na celu urzeczywistnienie pełnego i natychmiastowego otwartego dostępu do publikacji naukowych. Istotne jest, że grupa ta otrzymała pełne wsparcie Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych (ERC).
Grupa powstała z inicjatywy funduszy, które partycypują w kosztach badań naukowych. Główna zasada, jaka przyświeca cOAlition S dotyczy konieczności publikacji artykułów naukowych w czasopismach lub platformach open access. Dotyczy to treści powstających w oparciu o granty krajowe, regionalne lub międzynarodowe.
Jakie zasady przyświecają inicjatywie Plan S?
Oprócz głównej zasady dotyczącej konieczności publikacji open access, Plan S opiera się również na 10 wytycznych, które definiują strategię działania idei. Dodatkowe instrukcje dla środowiska akademickiego to:
- Autorzy lub instytucje zachowują prawa autorskie do swoich publikacji. Jednocześnie, treści należy publikować na otwartej licencji, najlepiej Creative Commons Attribution (CC BY).
- Fundatorzy opracowują solidne kryteria i wymagania dotyczące usług, jakie świadczyć muszą czasopisma, platformy oraz repozytoria OA.
- Jeżeli nie funkcjonuje jeszcze czasopismo lub platforma open access na wysokim poziomie, fundatorzy koordynują prace na rzecz ich ustanowienia.
- W określonych przypadkach opłaty za publikacje pokrywają fundatorzy lub instytucje badawcze, nie zaś indywidualni badacze.
- Ma miejsce wsparcie różnorodności modeli biznesowych czasopism i platform OA. Jednocześnie dąży się do standaryzacji opłat tak, by było one współmierne do świadczonych usług publikacyjnych.
- Fundatorzy działają na rzecz zapewnienia większej przejrzystości. Zachęcają rządy, uniwersytety, organizacje badawcze, biblioteki, akademie, a także towarzystwa naukowe do dostosowania swoich strategii, polityk i praktyk.
- Zasady Plan S mają zastosowanie do wszystkich rodzajów publikacji naukowych. Jednocześnie fundatorzy zastrzegają, że termin osiągnięcia wymagań może być odpowiednio dłuższy i potrzebować oddzielnego procedowania.
- Plan S nie wspiera modelu „hybrydowego” w wydawnictwach. Jednakże, w określonych przypadkach fundatorzy mogą przyczynić się do dofinansowania takich publikacji.
- Fundatorzy mają na celu monitoring i sankcjonowanie beneficjentów, którzy nie spełniają wymogów finansowania.
- Podejmując decyzję o finansowaniu, fundatorzy biorą pod uwagę wartość pracy, a nie kanał publikacji czy jego impact factor.
Co powinni wiedzieć naukowcy w ramach inicjatywy Plan S?
Wśród najpoważniejszych inicjatorów cOAlition S i Plan S znaleźć można takich fundatorów badań, jak Bill & Melinda Gates Foundation, Howard Hughes Medical Institute czy londyński Wellcome.
Sponsorzy zatwierdzili ponad 200 tysięcy artykułów naukowych na przestrzeni 2020 roku. Liczba ta stanowi około 5% wszystkich opublikowanych tekstów, lecz aż 12% spośród publikacji w czasopismach o wysokim odsetku cytowań.
Najważniejszą informacją dla autorów prac naukowych jest to, że treści muszą być z automatu udostępnione za darmo. Stąd właśnie zrecenzowane teksty trafiać mają na platformy open access, albo do czasopism otwartego dostępu.
Grupa cOAlition S stworzyła też przydatne narzędzie o nazwie Journal Checker Tool. Dzięki niemu każdy może sprawdzić, czy planowana publikacja spełnia wymogi projektu Plan S.
Kontrowersje związane z inicjatywą cOAlition S
Czasopisma w dużej mierze dostosowały się do nowej rzeczywistości od 2021 roku. Największe problemy pojawiają się w przypadku wysoce selektywnych czasopism, które charakteryzują się sporym odsetkiem odrzuceń artykułów. W tym wypadku argumentacja przeciw opcji Plan S dotyczyła bardzo wysokich opłat za publikowane artykuły.
Wkrótce okazało się jednak, że nawet najbardziej elitarne czasopisma poszły na ugodę z cOAlition S. Proponują one możliwości publikacji open access, lecz opłaty publikacyjne należą tu do najwyższych na rynku. Dla przykładu, OA Nature pobiera opłatę w wysokości 11.500 USD.
Plan S – nowy wymiar publikacji open access?
Podsumowując, inicjatywa Plan S zmienia sposób postrzegania publikacji o otwartym dostępie w świecie akademickim. Zrecenzowane w ramach peer review artykuły, których autorzy otrzymali wsparcie finansowe, muszą spełnić wymogi open access. Entuzjaści tej metody zauważają, że tego typu zmiany w publikacjach pozytywnie wpłyną na rozwój nauki. Czas pokaże, czy do cOAlition S dołączą kolejne instytucje regionalne, państwowe, jak też prywatne, które finansować będą badania naukowe. Wiele wskazuje na to, że Plan S pozostanie z nami na dłużej.
Bibliografia:
https://www.nature.com/articles/d41586-021-00883-6